Sosyal bilimlerde tek bir nitel yöntem olmadığı gibi, “nitel yöntemler” çatısı altına giren bir dizi araştırma yaklaşımı vardır. Çeşitli sosyal bilimler disiplinleri, nitel araştırmalarda en iyi uygulamalarla ilgili farklı yaklaşımlara sahip olma eğilimindedir.
Genel olarak nitel yöntemler denildiğinde akla etnografya, fenomenoloji, temellendirilmiş kuram (grounded theory), eylem araştırmaları, durum araştırmaları (case study) ve anlatı desenleri gelmektedir. Bunun yanında, farklı yaklaşımların, farklı sınıflandırmaları da bulunmaktadır. Nitel araştırmalarda, kullanılan yaklaşım ve desen gerekçelendirilebilir ve araştırmacının rolü ayrıntılı şekilde açıklanabilirse nitel yöntem ve analizin doğasına uygun hareket edilmiş olacaktır.
Bu doğrultuda Nitel Sosyal Bilimler Dergisi, nitel bir yaklaşımı önceleyen ve nitel verileri analiz ettiğini belirten çalışmalarla ilgili olarak bir iyi uygulama rehberi hazırlamıştır. Bu araştırmalar, sadece nitel yöntemde olabileceği gibi, karma yöntemde ancak nitel analize ağırlık veren yöntemleri de içerebilir.
Amaca Uygunluk
Nitel araştırmalarda olayın kaynağını öğrenebilmek için ‘neden’, olayın oluş biçimini öğrenebilmek için ‘nasıl’, olayın meydana geliş amacını öğrenebilmek için ‘niçin’ soruları ile olgulara yaklaşılmaktadır. Araştırmaların yöntem kısmında aşağıdaki sorulara cevap verilmesi beklenmektedir:
1. Araştırmanın yöntemi sorulan soruların doğasına uygun mu?
2. Araştırma, toplumsal süreçleri veya sosyal yapıları anlamaya ve / veya öznel deneyimleri veya anlamları aydınlatmaya mı çalışıyor?
3. Araştırma sorusu yöntem için benimsenen araştırma deseni ile uyumlu mu? (Örn: Fenomenolojik deseni benimsemiş bir araştırmacının araştırma sorusunun bir olgunun nasıl algılandığına ve deneyimlendiğine ilişkin olması gerekir).
Metodoloji ve Yöntemler
Tüm makaleler çalışma grubunu/katılımcıları seçme yöntemini ve analiz yaklaşımını/deseni belirten bir yöntem bölümü içermelidir. Ele alınan konuyu açıklığa kavuşturmak için neden nitel araştırmanın seçildiği açıklanmalıdır. Burada önemli olan, araştırma yönteminin gerekçelendirilebilmesi ve açıklanabilmesidir.
Araştırmanızında hangi araştırma deseni kullanıldığı bu bölümde yer almalıdır. Kullanılan nitel araştırma yaklaşımının ve bir araştırma deseninin, araştırma sorusunu hangi açılardan ele alacağı açıklanmalıdır.
Araştırma verilerinin hangi veri toplama aracı (gözlem, görüşme, dokümanlar) ile toplandığı ve neden bu veri toplama aracının seçildiği açıklanmalıdır.
Çalışma Grubu / Katılımcı Seçimi
Katılımcı seçimi teorik olarak doğrulanmış olmalıdır; araştırmanın nerede (bölge, şehir, mekan vb.) yapıldığı ve bu araştırma sahasının neden seçildiği anlatılmalıdır.
Katılımcıların nasıl seçildiğinin açık bir şekilde belirtilmesi gerekir. Verilerin kaynaklarına ilişkin bir mantık olmalıdır.
Veri kaynaklarına erişim süreci ve süreçte yaşanan beklenmedik durumlar varsa tartışılmalıdır. Verilere erişimde yaşanan önemli sıkıntılar açıklanmalıdır (cevap vermeme, katılmayı reddetme gibi).
Araştırma sürecinde aşağıdaki hususlara dikkat edilmesi gerekmektedir:
· Veriye erişim süreci
· Veriler nasıl toplandı ve kaydedildi?
· Verileri kim topladı?
· Veriler ne zaman toplandı?
· Araştırma katılımcılara nasıl açıklandı?
Araştırma Etiği
Resmi etik onayın detayları (örn. Üniversite Etik Kurulu), makalenin ana gövdesinde belirtilmelidir. Yazarların etik onay almaları gerekmediyse bunu açıklamalıdırlar. Bilgilendirilmiş onam nasıl alındı (yazılı mı sözlü mü) belirtilmelidir.
Araştırma sırasında ortaya çıkan etik kaygılar tartışılmalıdır.
Analiz
Analiz süreci mümkün olduğunca şeffaf hale getirilmelidir.
Araştırmanın verilerinin analizi için uygun bulunan veri analiz stratejisi (tematik analiz, içerik analizi, söylem analizi, göstergebilimsel analiz vb.) aktarılmalıdır. Neden bu analiz stratejisinin seçildiği açıklanmalıdır.
Bu doğrultuda temaların nasıl belirlendiği ayrıntılı olarak açıklanmalıdır. Örn. veriler nasıl seçildi açıklanmalıdır?
Nitel verilerin işlenmesi sürecinde MAXQDA, Nvivo, Atlas.ti gibi programlar aracılığı ile veya bir program kullanmadan da analizler gerçekleştirilebilmektedir. Program kullanıldı ise bu programa yönelik, kullanılmadı ise veri analizinin nasıl gerçekleştiğine yönelik bilgi verilmelidir.
Verilerden temalar, kavramlar ve kategoriler nasıl oluşturulduğu ve analizin bilgisayar destekli olup olmadığı açıklanmalıdır.
Analizde kimlerin nasıl bir şekilde yer aldığı belirtilmelidir. Kodlayıcılararası uzlaşma ile geçerlik ve güvenirliğe ilişkin değerlendirmeler (güvenduyulabilirliğe) yönelik gerçekleştirilen çalışmalar açıklanmalıdır.
Aşağıdaki noktalar ve sorular analizde dikkate alınmalıdır:
Üçgenleme yapıldı mı?
Analizin ve verilerin oluşturulmasında katılımcı ve uzman kontrolü yapıldı mı?
Katılımcılara veriler ve analiz sunuldu mu? Uzmanlar ve katılımcılar veri ve analizini teyit edebiliyor mu?
Analiz sürecinde araştırmacının kendi konumu açıkça belirtilmelidir. Araştırmacılar kendi rollerini, olası önyargılarını ve araştırma üzerindeki etkilerini incelemişler mi?
Bulguların Sunumu
Araştırma bağlamının değerlendirilmesi önemlidir.
Bağlam ve katılımcılar ile ilgili bilgiler sağlanmalıdır. İncelenen fenomenin sosyal bağlamla uyumu önemlidir.
Bulguların sunumunda kavramlar ve sosyal bağlamla ilişki kurulmadıysa ve sadece betimleyici bir analiz yapıldıysa, çalışmanın tartışma bölümünde bu ilişkilerin kurulması gerekmektedir.
Verilerin Sunumu
Alıntılar, alan notları ve diğer veriler, okuyucunun kullanılan kanıtları değerlendirmesine olanak verecek şekilde tanımlanmalıdır.
Veriler ve yorumlamaları arasındaki ayrımlar açık olmalıdır.
Kanıtlar ve varılan sonuç arasındaki ilişkiyi göstermek için yeterli orijinal kanıt sunulmalıdır. (Geçerlilik)
Sonucu çürütecek vaka ya da kanıtların aynı şekilde dikkate alınması ve tartışılması gerekmektedir.